Düz 80 il bundan əvvəl 28 noyabr 1943-cü ildə Tehranda alman faşizminə qarşı və Hitleri məğlub etmək üçün SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya liderləri bir araya gələrək 4 gün müzakirə apardılar.
4 gün davam edən müzakirənin yekunu olaraq anti-Hitler koalisiyasının liderləri Fransada ikinci cəbhənin açılması vaxtını təsdiqlədilər.
Lakin müzakirə üçün başqa ölkə və ya şəhər deyil, məhz Tehranın hansı səbəbdən məkan olaraq seçilməsi, həmin konfrans zamanı Stalinə, Ruzvelt və Çörçilə sui-qəsd planının uğursuzluğu, Stalinin Çörçilə əsəbiləşməsi kimi məqamlar hələ də geniş ictimaiyyətə məlum deyil.
Stalinin Bakıya səfəri, onlarla qırıcı təyyarə ilə Tehrana uçuşu və bu konfransda indiyədək geniş ictimaiyyətə məlum olmayan hansı ciddi məqamlar olub?
Ölkə.Az həmin konfrans ərəfəsində və konfransda, habelə ondan sonra baş verənləri qısaca olaraq oxucularına təqdim edir.
Konfrans 1943-cü il noyabrın 28-də saat 14-də SSRİ hökumətinin başçısı marşal İosif Stalinin, ABŞ prezidenti Franklin Delano Ruzveltin və Böyük Britaniyanın baş naziri Uinston Çörçilin iştirakı ilə Sovet İttifaqının Tehrandakı səfirliyində işə başlayır.
Konfransda açılış nitqi zamanı Ruzvelt müharibədə mümkün qədər tez qalib gəlməsindən, Çörçil bəşəriyyətin gələcək taleyinin həllinin onların əlində olduğundan danışır, Stalin isə “Məncə, tarix bizi korlayır” ifadəsini işlədir.
Tehran konfransının keçirildiyi şəraitdən danışarkən başa düşmək lazımdır ki, 1943-cü ilin payızına qədər İkinci Dünya müharibəsinin gedişatı anti-Hitler koalisiyasına daxil olan ölkələrin xeyrinə dəyişdi. Kursk bulgesində “Wehrmacht”ı məğlub edən SSRİ ordusu Şərq cəbhəsindəki strateji təşəbbüsü möhkəm bir şəkildə ələ keçirdi və alman hissələrini qərbə sıxışdırmağa başladı. Həmən ilin sentyabrın 25-də Smolensk, noyabrın 6-da isə Kiyev azad edildi.
Şimali Afrikada alman feldmarşalı Ervin Rommel qrupunu məhv edən ingilis-amerikan qoşunları İtaliyanı işğal etdilər. Benito Mussolinin faşist rejimi süqut etdi və bir çox italyan əsgəri müttəfiqlərə qoşuldu.
Bu müharibədə amerikalıların da çox bəxti gətirib.
Bu uğurlar fonunda gələcək fəaliyyətləri əlaqələndirmək üçün SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya liderlərinin şəxsi görüşü məsələsi ortaya çıxdı.
Tehranda Stalinə qarşı sui-qəsd planı
Konfransa hazırlıq xüsusi məxfilik şəraitində aparılıb. Hətta iştirakçıların şəxsi yazışmaları xüsusi şifrəli şəkildə həyata keçirilib. Çörçillin təklifi ilə o, qədim yunan alimi və mühəndisi Arximedin əfsanəvi ifadəsinə istinad edərək “Evrika!” adlandırılır.
Görüşün yeri dərhal müəyyən edilməyib. Konfransın keçirilə biləcəyi dövlətlər arasında İslandiya, Misir, SSRİ, Türkiyə, Böyük Britaniya və İran olub.
Nəticədə 1943-cü il sentyabrın 9-da faşist Almaniyasına müharibə elan edən İran seçilir. İranın Sovet İttifaqına ərazi yaxınlığı da bu ölkənin xeyrinə oynadı.
Tehrana uçmaq üçün Bakıya gələn Stalin
Bakıdan Tehrana uçmaq o qədər də uzaqda deyildi. Bu, təyyarə ilə səyahət etməyi sevməyən Stalin üçün vacib idi.
Stalin Moskvadan Bakıya xüsusi qatarla gəlir. Bundan sonra sovet nümayəndə heyəti iki nəqliyyat təyyarəsi ilə Tehrana uçdu. Birincidə Stalin, Molotov və Voroşilov, digərində isə qalan nümayəndə heyəti uçur.
Havada onları 27 döyüşçü təyyarəsinin müşayiət edir.
Təhlükəsizlik məsələsinə xüsusi diqqətlə yanaşılıb. Sovet kəşfiyyatının məlumatına görə, görülən bütün tədbirlərə baxmayaraq, Berlin konfransdan xəbər tutur və öz kəşfiyyat xidmətlərinə “Böyük Üçlüyün” liderlərinə qarşı sui-qəsd təşkil etməyi tapşırır.
Bu məqsədlə “Uzun tullanma” əməliyyatı hazırlanır. Plana əsasən Stalinin, Ruzveltin və Çörçilin qətli və ya oğurlanması nəzərdə tutulur. Planın icrası Reyx Təhlükəsizlik SS Baş İdarəsinin rəisi Ernst Kaltenbrunnerə həvalə edilir. Diversant qrupuna rəhbər isə italyan faşistlərinin lideri Benito Mussolinini əsirlikdən azad edən Otto Skortsen təyin edilir.
Lakin sui-qəsd əməliyyatı başlamadan uğursuzluğa düçar olur. Hitlerin Tehrandakı agentləri tez bir zamanda müəyyən edilərək həbs olunurlar.
Ruzveltin Stalinə simpatiyası olduğundan bir-birinə hörmətlə yanaşırdılar. Lakin bunu Çörçil haqqında söyləmək olmaz. Çünki Çörçilin Stalinlə münasibətləri həqiqətən də gərgin idi. Bu hisslər qarşılıqlı idi. Stalinin marşal forması ilə gəldiyini görən Böyük Britaniyanın baş nazirinin ikinci iclasa hərbi gödəkçədə çıxması, konfransın sonuna kimi yalnız ad günündə istisna təşkil etməsi əlamətdardır.
İkinci cəbhə “Overlord” planı
1943-cü il noyabrın 29-da keçirilən görüşdə İmperator Baş Qərargah rəisi, britaniyalı general Alan Burak və ABŞ ordusunun baş qərargah rəisi general Corc Marşal iştirak edənlərə hərbi əməliyyatların gedişi barədə məlumat verdilər və burada “Overlord” əməliyyatının planı hazırlanır.
Stalin əməliyyata kimin rəhbərlik edəcəyini soruşur və Ruzvelt cavab verir ki, bu məsələ hələ həll olunmayıb. Stalin isə buna cavab olaraq deyir:
“O zaman “Overlord” əməliyyatından nəsə gözləməyə dəyməz. “Overlord” əməliyyatının hazırlanması və icrası üçün mənəvi və hərbi məsuliyyəti kim daşıyacağı bilinmirsə, o zaman bu sadəcə söhbətdir”.
ABŞ prezidenti isə bildirir ki, əməliyyatın hazırlanmasına britaniyalı general Frederik Morqan cavabdehdir.
Stalin buna etiraz edərək deyir: “Ola bilər ki, general Morqan əməliyyatı hazırlanmış hesab edə bilər. Həm əməliyyatın hazırlanmasına, həm də icrasına cavabdeh olan bir şəxs olmalıdır”.
Stalin əməliyyata komandan təyin etmək niyyətində olmadığını bəyan etsə də, tezliklə komandan təyin olunmasını istəyir. Çörçil Stalinin arqumentləri ilə razılaşaraq bildirib ki, London və Vaşinqton tezliklə baş komandanın namizədliyi ilə bağlı qərar verəcəklər.
Müzakirə zamanı Stalin eyni zamanda SSRİ-nin almanlara qarşı zərbəni hazırlamaq üçün “Overlord” əməliyyatının başlamasının dəqiq tarixini bilmək istəyir. O, əməliyyata 1944-cü il mayın 10-20-də başlamasını təklif edir.
Bu zaman aralarında yaranan mübahisə nəticəsində Stalin Çörçilə əsəbiləşir.
Stalin təkid edir ki, “Overlord” Çörçilin dediyi kimi avqustda həyata keçirilsə, bu müddət ərzində əlverişsiz hava şəraitinə görə bu əməliyyatdan heç nə alınmayacaq: “Aprel və may ayları “Overlord” üçün ən uyğun aylardır”.
Stalin müzakirələr zamanı həmsöhbətlərindən Tehranda nə qədər qalmaq niyyətində olduqlarını soruşub. Ruzvelt cavab verir ki, Stalin nə qədər buradadırsa, Çörçil isə lazım gələrsə, əbədi Tehranda qalmağa hazırdır. Stalin isə tədbiri qısa zamanda yekunlaşdırmağı təklif edir.
Görüşdə eyni zamanda alman faşizmi üzərində qələbədən sonrakı dövrdə müttəfiqlərin maraqlarının təmin olunması məsələsi də müzakirə olunur.
Stalin o zaman rusların Baltik dənizində buzsuz limanlarının olmadığından Köniqsberq (indiki Kalininqrad) və Memel kimi buzsuz limanlar və Şərqi Prussiya ərazisinin müvafiq hissəsini istəyir.
Böyük Britaniyanın baş naziri Almaniya şərinin kökü Prussiya olduğundan iki təklif irəli sürür. Birincisi, Prussiyanın Almaniyanın qalan hissəsindən təcrid olunmasını, bu olmazsa, Bavariya, Baden, Vürtemberq, Saksoniya daxil olmaqla Almaniyadan ayrılmasını təklif edir.
Almaniyanı çoxlu kiçik dövlətlərə bölmək planı Stalinin xoşuna gəlmirdi. O qeyd edib ki, əgər ölkənin işğal zonalarına bölünməsinə qərar verilirsə, o zaman yeni birliklərin yaradılmasına ehtiyac yoxdur.
Konfransın dekabrın 1-də keçirilən sonuncu iclasında Üç Dövlətin Bəyannaməsi qəbul edilib. SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniyanın həm müharibə dövründə, həm də ondan sonra əməkdaşlıq edəcəyinə, bununla da davamlı sülhün təmin olunacağına əminlik ifadə olunub.
Sənəddə qeyd olunub ki, tərəflər düşməni məğlub etmək üçün şərq, qərb və cənubdan həyata keçiriləcək əməliyyatların planlarını razılaşdırıblar.
1944-cü il iyunun 6-sına keçən gecə başlayan “Overlord” əməliyyatını məhz ABŞ-nin gələcək 34-cü prezidenti olacaq amerikalı general Duayt Eyzenhauer hazırlamalı və həyata keçirməli idi.
Prezident Franklin Ruzveltin proqnozu özünü doğrultmadı. “Wehrmacht” müttəfiqlərin gözlədiyindən daha güclü oldu və alman qoşunları nəhayət yalnız 1945-ci ilin mayında silahlarını yerə qoydular.
Mürtəza
Ölkə.Az
